Chủ tịch Hồ Chí Minh và cụ Huỳnh Thúc Kháng (hàng đầu, thứ nhất từ phải sang) trong Chính phủ đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. (Ảnh tư liệu)
Dù chỉ đảm nhiệm cương vị này trong một thời gian ngắn, nhưng lòng yêu nước nồng nàn, tinh thần phụng sự không mệt mỏi và sự tin tưởng tuyệt đối của Bác Hồ dành cho cụ Huỳnh đã trở thành một dấu ấn lịch sử, một tấm gương sáng mãi cho toàn ngành Nội vụ. Đặc biệt, vào năm 1946, khi Bác Hồ vắng mặt ở Pháp, Cụ Huỳnh Thúc Kháng đã thay mặt Người điều hành việc nước, thể hiện một sự tín nhiệm tuyệt đối.
Con đường của một nhà chí sĩ
Trước khi cộng tác với cách mạng, cụ Huỳnh Thúc Kháng đã nổi danh là một nhà khoa bảng yêu nước. Năm 1904, cụ đỗ Phó bảng (cùng khoa với cụ Nguyễn Sinh Sắc, thân sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh) và từ bỏ con đường quan trường để cùng với 2 người đồng chí hướng nổi tiếng của mình là Phan Châu Trinh và Trần Quý Cáp vào tận Cam Ranh để quan sát đoàn tàu chiến của hạm đội Nga ghé qua trên đường sang tham chiến cuộc chiên tranh với nước Nhật. Chính vào thời điểm này, ba nhà nho xứ Quảng đã tuyên ngôn chí hướng:
"Hỡi người trí thức kia ơi – Quăng mũ đi, vứt bút đứng lên - Đừng cam chịu tiếng ươn hèn - Hơi tàn còn thở chớ quên phục thù” (Lương ngọc danh sơn phú).
Kể từ đó, cả ba người bước vào con đường hoạt động chính trị mưu cầu sự giải phóng cho dân tộc. Sau cao trào Duy Tân và kháng thuế ở miền Trung, cả ba người đều bị thực dân và Nam triều đàn áp. Trần Quý Cáp lên đoạn đầu đài, Phan Châu Trinh và Huỳnh Thúc Kháng đều bị đầy ra Côn Đảo. Kể từ đó hai người đồng chí chọn cho mình những con đường khác nhau nhưng cùng một đích là cứu nước. Và trên con đường của mình cả hai đều gặp một người. Người đó là Nguyễn Ái Quốc, lại cũng chính là con của người môn sinh cùng đỗ phó bảng là Nguyễn Sinh Sắc.
Năm 1911, Phan Châu Trinh qua Pháp rồi sau đó có một thời gian gần gũi với Nguyễn Ái Quốc để cuối đời gửi gấm tiền đồ đất nước vào người bạn trẻ vong niên: "Anh như cây đương lộc, tôi tin rằng cái chủ nghĩa anh tôn thờ sau này sẽ thâm căn cố đế trong đám dân tính chí sĩ nước ta” (Thư gửi Nguyễn Ái Quốc năm 1922).
Còn với Huỳnh Thúc Kháng, sau 13 năm lưu đầy, từ Côn Đảo trở về đất liền (1921), cụ chọn cho mình hoạt động chính trường công khai. Cụ tham gia Viện Dân biểu Trung kỳ, ra tờ báo “Tiếng Dân” với hy vọng có thể đòi hỏi cho người dân những quyền tự do trong khuôn khổ của chế độ thuộc địa. Những cố gắng của cụ có thể mang lại một vài cải cách nhỏ giọt của giới cầm quyền thực dân nhưng tình cảnh “vạn dân nô lệ cường quyền hạ” vẫn còn nguyên.
Lại phải nói thêm rằng, cao trào cách mạng do Đảng Cộng sản mới ra đời phát động vào năm 1930 - 1931, sôi nổi nhất cũng trên mảnh đất miền Trung vẫn không kéo nổi cụ Huỳnh ra khỏi con đường vận động cải cách và tránh bạo lực của cụ Huỳnh. Cũng chính trong thời gian này, do hạn chế về nhận thức, cụ Huỳnh còn viết nhiều bài báo phản bác phương pháp đấu tranh của những người cộng sản. Trong một số văn kiện của Đảng Cộng sản đương thời đã từng phê phán đường lối của Huỳnh Thúc Kháng là có hại cho cách mạng...
Vậy mà, khi cách mạng thành công, Chủ tịch Hồ Chí Minh với niềm tin vào tinh thần yêu nước là động lực mạnh mẽ nhất của dân tộc luôn mở rộng khối đoàn kết để thu hút mọi lực lượng vào hàng ngũ cách mạng. Vì vậy, vị Chủ tịch nước Việt Nam độc lập không quên cử người vào tận miền Trung mời cụ Huỳnh ra làm việc nước. Cụ Huỳnh ý thức được niềm hạnh phúc hơn những người đồng chí đã khuất như Trần Quý Cáp, Phan Châu Trinh hay Phan Bội Châu vì đã được chứng kiến ngày đất nước độc lập. Cụ Huỳnh đã cảm khái viết: "Sướng ơi là sướng, thoát thân nô mà làm chủ nhân ông – Vui thật là vui, đổi quyền vua mà làm dân quốc mới . Nhưng cụ vẫn tự cho mình là lớp người đã lỗi thời mà xa lánh chính trường.
Vượt qua tuổi “cổ lai hy” để phụng sự
Mùa Xuân năm 1946, đất nước đã độc lập, Chính phủ cách mạng đã thành lập, nạn đói đã tạm được khắc phục nhưng cách mạng đang đứng trước vô vàn thử thách. Thực dân Pháp đã nổ súng xâm lược và đang mở rộng chiến tranh ở Nam Bộ, thực dân Pháp đang gây sức ép tạo cớ để gây hấn ở Bắc và Trung Bộ. Quân đội Tưởng Giới Thạch kéo theo những tổ chức tay sai đang tạo ảnh hưởng để giành đoạt quyền lực, thủ tiêu những thành quả cách mạng...
Hơn lúc nào hết, Chủ tịch Hồ Chí Minh chủ trương phải củng cố sức mạnh của cách mạng và chính quyền cách mạng bằng việc mở rộng hơn nữa khối đoàn kết của toàn dân. Vì lợi ích của Tổ quốc và sự tồn vong của chế độ, vị Chủ tịch nước đồng thời cũng là người lãnh đạo cao nhất của Đảng Cộng sản và Mặt trận Việt Minh đã đưa ra những quyết sách sáng suốt và dũng cảm.
Tháng 11/1945, Đảng Cộng sản Đông Dương tuyên bố “tự giải tán” mà thực chất là rút vào hoạt động không công khai; cuộc Tổng tuyển cử đã bầu ra Quốc hội khoá đầu tiên nhưng giành riêng 72 ghế để những đảng phái “đối lập” đuợc tham gia không cần qua bầu cử; bằng các giải pháp ngoại giao táo bạo để phân hoá các thế lực nước ngoài đang có mặt ở nước ta, chủ yếu là thực dân Pháp và quân phiệt Trung Hoa; tiến tới cải tổ và mở rộng Mặt trận Việt Minh thành Mặt trận Liên Hiệp Quốc dân...
Chính vào bối cảnh ấy, cụ Huỳnh Thúc Kháng xuất hiện trên chính trường khi đã bước vào tuổi “cổ lai hy”.
Trong ngày ra mắt Chính phủ Liên hiệp (02/3/1946), Chủ tịch Hồ Chí Minh đã trịnh trọng giới thiệu cụ Huỳnh Thúc Kháng “một người đạo đức danh vọng mà quốc dân ai cũng biết” làm Bộ trưởng Bộ Nội vụ, một vị trí rất quan trọng trong Chính phủ Liên hiệp Kháng chiến.
Đại tướng Võ Nguyên Giáp, vị Bộ trưởng Bộ Nội vụ đầu tiên của Nhà nuớc Cách mạng đã thuật lại trong hồi ký của mình cái bước ngoặt đẹp đẽ trong cuộc đời của một con người gắn với một thời thời kỳ thử thách của cách mạng: "Tôi được biết cụ Huỳnh từ hồi còn làm báo “Tiếng Dân” ở Huế. Cụ là một nhà nho có tinh thần yêu nước cao, có khí tiết nhưng chưa hoàn toàn tin tưởng ở đuờng lối cách mạng của Đảng ta. Khi chúng ta cử người tới mời, lúc đầu cụ tỏ ra ngần ngại. Một phần, vì cụ thấy tuổi đã quá cao. Một phần vì cụ chưa hiểu những người lãnh đạo mới “thuộc lớp trẻ” ra sao. Đến lúc nghe nói rõ Hồ Chủ tịch chính là đồng chí Nguyến Ái Quốc, cụ mới quyết định ra Hà Nội... Giây phút gặp gỡ đầu tiên giữa Bác và cụ Huỳnh thật cảm động. Hai người đều bước vội tới, ôm lấy nhau; cả Bác và cụ Huỳnh đã nhắc tới cụ phó bảng ngày xưa... Sau buổi gặp Bác, cụ Huỳnh đã nói với một người bạn :”Dân ta có được cụ Hồ quả là hồng phúc”...”
Trách nhiệm cao cả và niềm tin tuyệt đối
Khi lên đường sang Pháp trong sứ mệnh ngoại giao đầy gian khổ, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã gửi gắm việc nước cho Cụ Huỳnh. Bốn tháng sau khi trở về, Bác đã đánh giá: "Trong lúc tôi đi vắng, nhờ sự lãnh đạo sáng suốt của cụ Huỳnh, quyền Chủ tịch, sự săn sóc của Quốc hội, sự ra sức gánh vác của Chính phủ, sự đồng tâm hiệp lực của quốc dân mà giải quyết được nhiều việc khó khăn, công việc kiến thiết cũng tiến bộ.”
Trong vai trò Quyền Chủ tịch nước, Cụ Huỳnh đã thể hiện sự cứng rắn, kiên quyết bảo vệ chính quyền cách mạng. Vụ án “Ôn Như Hầu” là một minh chứng. Cụ đã tuyên bố trong cuộc họp báo ngày 16/7/1946: "Đoàn kết là cần để xây dựng nền dân chủ cộng hoà, nhưng không thể vin vào "đoàn kết" mà làm những điều phi pháp. Tôi khuyên mọi đảng phái, mọi phần tử quốc dân đoàn kết. Nhưng cũng vì quyền lợi quốc gia, tôi phải đem ra trừng trị trước pháp luật những kẻ làm điều phi pháp...". Cụ đã thẳng tay trừng trị các phần tử phản động, củng cố lòng tin của nhân dân vào chính quyền.
Một đời cống hiến, một lòng phụng sự Tổ quốc
Dù đã tuổi cao, sức yếu, Cụ Huỳnh Thúc Kháng vẫn tiếp tục cống hiến cho Tổ quốc đến hơi thở cuối cùng. Khi cuộc kháng chiến toàn quốc bùng nổ (ngày 19/12/1946), với cương vị Chủ tịch Hội Liên hiệp Quốc dân cụ viết thư kêu gọi toàn dân: "Hãy tin tưởng vào cụ Hồ Chí Minh, bậc yêu nước đại chí sĩ, kết chặt chẽ một khối quyết sống mái với kẻ thù”.
Trên đường thay mặt Chính phủ đi kiểm tra tình hình kháng chiến ở miền Trung, đến Quảng Ngãi, cụ lâm bệnh, biết mệnh của mình khó qua khỏi, trước lúc đi xa, Cụ Huỳnh viết lời “vĩnh quyết” kêu gọi anh em các đảng phái, tôn giáo hãy đặt hết lòng tin tưởng vào Chủ tịch Hồ Chí Minh, vị anh hùng xuất chúng, vị anh hùng của dân tộc như trong lá thư gửi Chủ tịch Hồ Chí Minh cụ đã bộc bạch: “Bốn mươi năm ôm ấp Độc lập và Dân chủ, nay nước đã được độc lập, chế độ dân chủ đã thực hiện, thế là tôi chết hả”.
Sự ra đi của Cụ Huỳnh ngày 21/4/1947 để lại niềm tiếc thương vô hạn. Bác Hồ đã bày tỏ nỗi lòng trong bài thơ điếu thống thiết:
“... Tháng Tư tin buồn đến - Huỳnh Bộ trưởng đi đâu
Trông vào Bộ Nội vụ - Tài đức tiếc thương nhau
Đồng bào ba chục triệu - Đau đớn lệ rơi châu”
Tấm gương Bộ trưởng Huỳnh Thúc Kháng đã trở thành một biểu tượng về tinh thần yêu nước, đạo đức liêm chính và sự cống hiến trọn đời, mãi là niềm tự hào của ngành Nội vụ Việt Nam.